تقسیم ترکه چیست؟
تقسیم ترکه
تقسیم ترکه یکی از مفاهیم حقوقی و مالی در ایران است که به تقسیم اموال یا دارایی‌ها بین وارثین پس از وفات فردی که اموال را به جا گذاشته، اشاره دارد. این تقسیم در قالب وراثت و بر اساس قوانین و اصول اسلامی و مصوبات حقوقی انجام می‌شود. تقسیم ترکه با هدف تعیین سهم و مالکیت افرادی که به عنوان وراث در زندگی فرد وفات کرده و برگزیده شده‌اند، انجام می‌شود.
تقسیم ترکه چیست و چه کسانی می‌توانند اقدام به تقسیم ترکه کنند؟
تقسیم ترکه به معنی تعیین سهم هر یک از وراث و انتقال مالکیت آن است. به عبارت دیگر با تقسیم ترکه، سهم‌الارث افراد مشخص می‌شود و اموال از حالت شراکتی به صورت انحصاری در اختیار وراث قرار میگیرد. بر همین اساس تقسیم ترکه از نظر ماهیت مشابه افراز است. افراد زیر حق درخواست تقسیم ترکه را دارند:
- موصی‌له
- امین جنین و شخص غائب
- ولی، وصی و قیم ورثه محجور
- شخصی که سهم‌الارث برخی از وراث به او انتقال داده شده است
- وکیل هر یک از این افراد با وکالت از آنها
شرایط و مراحل تقسیم ترکه
درخواست تقسیم ترکه به صورت کتبی تنظیم می‌شود و در این درخواست باید نام و مشخصات متوفی، شخص درخواست‌کننده و وکیل انحصار وراثت او و نام سایر ورثه و سهام هر یک به طور کامل ذکر شود. اشخاص ذی‌نفع هر زمان که مایل باشند می‌توانند برای تقسیم ترکه درخواست دهند و نسبت به این موضوع مرور زمان جاری اجرا نمی‌شود. لازم به ذکر است که اگر یکی از ورثه محجور یا غایب باشد، در ابتدا برای وی قیم یا امین تعیین می‌شود و سپس به درخواست رسیدگی می‌شود. اگر هر یک از وراث صغیر باشد و قیم او طرف دعوا قرار بگیرد، دیگر به اقامه دعوا علیه اداره سرپرستی نیاز نخواهد بود.
ذکر این نکته نیز ضروری است که در دعوای تقسیم ترکه همه شرکا و ورثه باید با هم درخواست دهند و دعوایی که صرفا توسط برخی از آنها تنظیم شده باشد، قابل استماع نخواهد بود.
به طور کلی تقسیم ترکه به اشکال زیر صورت میگیرد:
تقسیم ترکه با توافق ذی‌نفعان
اگر در خصوص تقسیم ترکه میان ورثه و ذی‌نفعان توافق وجود داشته باشد، بر اساس همان توافق، ترکه تقسیم می‌شود و برای این امر باید به دفتر اسناد رسمی رجوع شود. البته این شکل از تقسیم ترکه زمانی امکان‌پذیر است که هیچ کدام از وراث محجور یا غایب نباشند.
بنابراین درصورتیکه یکی از ورثه غایب یا محجور باشد، رسیدگی به تقسیم ترکه به عهده دادگاه خواهد بود. به عبارت دیگر ولی، امین یا قیم این افراد نمی‌توانند با سایر شرکا توافق کنند و در دفتر اسناد رسمی ترکه را تقسیم نمایند؛ بلکه دادگاه باید با استفاده از کارشناس رسمی، در خصوص رعایت مصلحت غایب یا محجور تصمیم‌گیری کند.
تقسیم ترکه بدون وجود توافق میان ذی‌نفعان
در برخی موارد ممکن است ورثه در خصوص نحوه تقسیم ترکه به توافق نرسند. در این حالت هر یک از این افراد یا وکیل آنها به دادگاه رجوع کرده و برای تقسیم سهم درخواست می‌دهد. در این شکل از تقسیم ترکه، در مرحله نخست به وسیله افراز، پس از آن از راه تعدیل یا رد و در نهایت در صورتیکه هیچ کدام از این روش‌ها ممکن نباشد، با حکم فروش اجباری، اموال متوفی تقسیم می‌شود.
مرجع صالح برای رسیدگی به درخواست تقسیم ترکه
حقوق و مطالبات، اموال منقول و غیر منقول همگی جز ترکه هستند. بنابراین مرجع صالح دادگاه است و تا زمانیکه ترکه تقسیم نشده باشد، دعاوی راجع به آن باید در دادگاه محل آخرین اقامتگاه متوفی در ایران اقامه شود. البته در صورتیکه آخرین اقامتگاه متوفی نامشخص باشد، رسیدگی در دادگاهی صورت میگیرد که متوفی برای آخرین بار در ایران در آن‌جا سکونت داشته است.
چند نکته مهم در خصوص تقسیم ترکه
در خصوص تقسیم ترکه لازم است که به موارد زیر توجه داشته باشیم:
- در صورتیکه ترکه شامل اموال متعدد مانند زمین، خودرو، طلا و … باشد، نیازی به تقسیم اجباری همه اموال نیست و ورثه می‌توانند بقیه اموال را به شکل دلخواه نگه دارند. بنابراین، تقسیم بخشی از اموال الزاما موجب تقسیم باقی اموال نمی‌شود.
- اگر ترکه سرقفلی باشد، مالک عین مستاجره نیز در دعوای تقسیم ترکه در زمره خواندگان خواهد بود.
- اگر ترکه غیرقابل تقسیم باشد، دادگاه نمی‌تواند دعوا را رد کند و باید دستور فروش آن را صادر نماید.
- قبل از تقسیم ترکه دادگاه باید وصیت متوفی و دیون او را بپردازد و پس از خارج کردن این بخش از ماترک، نسبت به مابقی آن تصمیم‌گیری نماید.
- تقسیم ترکه پیش از تصفیه دیون نافذ است اما طلبکاران همچنان صاحب حق هستند و می‌توانند به هر کدام از وراث با توجه به سهم آنها رجوع کرده و طلب خود را دریافت کنند. در صورتیکه یکی یا چند نفر از ورثه معسر شده باشند، طلبکار برای سهم شخص معسر می‌تواند به سایر وراث رجوع کند.
تقسیم ترکه چه تفاوتی با مطالبه سهم الارث دارد؟
مطالبه سهم‌الارث جز امور ترافعی است و به عنوان یک دعوای مالی به طرفیت شخصی اقامه می‌شود که مال مورد نظر در تصرف او است. اما درخواست تقسیم ترکه، جز امور غیرترافعی و حسبی است و به طرفیت همه وراث اقامه می‌گردد.
مراحل تقسیم ترکه عموماً به شرح زیر است:
- تعیین وراث: در ابتدا، وارثین به تعداد و نوع وراثت تشخیص داده می‌شوند. افراد معتبر و قانونی که بر اساس ترتیب وراثت حق بهره‌برداری از اموال را دارند، تعیین می‌شوند. افراد وراث می‌توانند شامل همسر، فرزندان، پدر و مادر و بقیه اعضای خانواده باشند.
- تخمین ارزش دارایی‌ها: مرحله بعد، ارزش دارایی‌ها و اموال مورد وراثت تخمین زده می‌شود. این شامل مشخص کردن ارزش اموال ثابت (مانند خانه، زمین، وسایل و…) و اموال متحول (مانند پول نقد و ارزش‌های بانکی) می‌شود.
- تقسیم سهم‌ها: با توجه به ترتیب وراثت و تخمین ارزش دارایی‌ها، سهم هر فرد از اموال تعیین می‌شود. قوانین اسلامی و مصوبات حقوقی مشخص می‌کنند که هر فرد چه میزانی از اموال را به عنوان سهم وراثت می‌بیند.
- انجام تقسیم: پس از تعیین سهم‌ها، اموال بین وراثین تقسیم می‌شود. این تقسیم می‌تواند به صورت نقدی یا غیرنقدی انجام شود. در بعضی موارد، اموال به دستور قانون به ورثه تقسیم می‌شود.
- ثبت تقسیم ترکه: پس از انجام تقسیم ترکه، ممکن است به منظور ثبت قانونی و تایید رسمی تقسیم، مدارک و سند‌های لازم به مراجع ذی‌صلاح ارائه شود. این ثبت در دفاتر ثبت اسناد و املاک یا مراجع دیگر ممکن است انجام شود.
شرایط طرح دعوای تقسیم ترکه چیست؟
برای طرح دعوای تقسیم ترکه ابتدا باید دادخواست لازم را با رعایت شرایط قانونی تنظیم و از طریق دفاتر خدمات قضایی برای مرجع سال ارسال گردد تا مرجع قضایی بتواند صلاحیت ورود به این موضوع را پیدا کند.( دادخواست فرم چاپی آماده ای است که بر روی آن ستون مشخصات خواهان ، خوانده ، خواسته دعوی ، دلایل دعوی ، شرح خواسته درج شده است ) در این دادخواست باید اسامی تمامی وراث شخص فوت شده به عنوان طرفین دعوا ذکر شود.
سپس در ردیف خواسته (بخشی از فرم دادخواست است) عنوان درخواست تقسیم ترکه اموال متوفی( مشخصات متوفی، آخرین اقامتگاه قانونی) ذکر شود. همچنین در ردیف بعدی که ردیف دلایل و ضمائم دادخواست می باشد علاوه بر گواهی انحصار وراثت بهتر است مدارک مربوط به اموال متوفی نیز ذکر و پیوست گردد.
در صورتیکه موضوع اموالی که قرار هست تقسیم شود ؛ املاک هست ، توصیه می کنیم از وکلای ملکی دپارتمان حقوق املاک موسسه حقوقی اترس استفاده کنید
لازم به ذکر است در دعوای تقسیم ترکه حتماً باید اموالی که درخواست تقسیم آن را نموده اید با جزئیات کامل شرح داده و به دادگاه معرفی شوند. به عبارت دیگر در دعوای تقسیم ترکه مرجع قضایی به دنبال اموال شخص فوت شده نخواهد گشت و صرفاً اموال معرفی شده از سوی شما را به عنوان ماترک متوفی تقسیم خواهد نمود.
بنابراین اگر به لیست کامل اموال شخص فوت شده را نمی دانید ، پیشنهاد میکنیم ، قبل دعوی تقسیم ترکه ، دادخواست تحریر ترکه را طرح کنید.
مراحل تقسیم ترکه
قبل از توضیح درباره تقسیم ترکه باید درباره امور راجع به ترکه، تصفیه ترکه و مهر و موم ترکه توضیح دهیم.
امور قبل از تقسیم ترکه
امور راجع به ترکه عبارت است از اقداماتی که برای حفظ ترکه و رساندن آن به وراث قانونی انجام می‌شود . که شامل مهر و موم ترکه، تحریر ترکه و اداره ترکه می‌شود.
بر اساس ماده 20 قانون آیین دادرسی مدنی دعاوی راجع به ترکه متوفی اگر چه خواسته، دین یا مربوط به وصایای متوفی باشد تا زمانی که ترکه تقسیم نشده باشد، در دادگاه محلی اقامه می‌شود که آخرین اقامتگاه متوفی در ایران، آن محل بوده. اگر آخرین اقامتگاه متوفی معلوم نباشد، رسیدگی به دعاوی یاد شده در صلاحیت دادگاهی است که آخرین محل سکونت متوفی در ایران، در حوزه آن بوده است.
مطابق ماده 166 به بعد قانون امور حسبی دادگاه با تقاضای هر یک از ورثه متوفی یا نماینده قانونی آنها یا موصی له در صورتی که وصیت جزء مشاع از ترکه باشد و نیز طلبکار متوفی که طلب او مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد و نیز وصی، فورا پس از اطلاع و با ابلاغ وقت مهر و موم به اشخاص یاد شده، اقدام به مهر و موم می‌نماید.
در نهایت با استناد ماده 194 قانون امور حسبی به تقاضای افرادی که حق درخواست مهر و موم را دارند، رفع مهر و موم نیز توسط همان دادگاه صالح برای امور ترکه صورت می‌پذیرد پس از رفع مهر و موم، دادگاه به تقاضای ورثه و وصی، اقدام به تحریر ترکه می‌نماید. تحریر ترکه برای تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی است.
تصفیه ترکه
در ادامه امور راجع به تقسیم ترکه باید درباره تصفیه ترکه توضیح دهیم. تا زمانی که تصفیه ترکه انجام نشود امکان تقسیم ترکه وجود ندارد. در تصفیه ترکه صحبت از دیونی و حقوقی است که قبل از تقسیم ماترک باید پرداخت شود. در ماده 896 قانون مدنی به صورت واضح این موارد توضیح داده شده است.
ماده ۸۶۹ قانون مدنی
حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق میگیرد و باید قبل از تقسیم آن اداء شود از قرار ذیل است:
- قیمت کفن میت و حقوقی که متعلق است به اعیان ترکه مثل عینی که متعلق رهن است.
- دیون و واجبات مالی متوفی.
- وصایای میت تا ثلث ترکه بدون اجازه ورثه و زیاده بر ثلث با اجازه آنها.
هزینه کفن و دفن در ماده 225 قانون امور حسبی شامل هزینه کفن، دفن و هزینه‌های مربوط به غسل ایشان است. همچنینی یک‌سری از دیونی که در ادامه توضیح می‌دهیم باید قبل از تقسیم ترکه پرداخت شود.
در ادامه موضوع تصفیه ترکه بهتر است بدانید ورثه ملزم نیستند غیر از ترکه چیزی به بستانکاران بدهند. اگر ترکه برای اداء تمام دیون کافی نباشد ترکه مابین تمام بستانکاران به نسبت طلب آنها تقسیم می‌شود. مگر اینکه آن را بدون شرط قبول کرده باشند که در این صورت مطابق ماده ۲۴۶ مسئول خواهند بود. در موقع تقسیم دیونی که به موجب قوانین دارای حق تقدم و رجحان هستند رعایت خواهد شد بستانکاران زیر هر یک به ترتیب حق تقدم بر دیگران دارند:
طبقه اول
حقوق خدمه خانه برای مدت سال آخر قبل از فوت.
حقوق خدمتگذاران بنگاه متوفی برای مدت شش ماه قبل از فوت.
دستمزد کارگرانی که روزانه یا هفتگی مزد می‌گیرند برای مدت سه ماه قبل از فوت.
طبقه دوم
طلب اشخاصی که مال آنها به عنوان ولایت یا قیمومت تحت اداره متوفی بوده. نسبت به میزانی که متوفی از جهت ولایت و یا قیمومت مدیون شده است.
این نوع طلب در صورتی دارای حق تقدم خواهد بود که موت در دوره قیمومت یا ولایت و یا در ظرف یک سال بعد از آن واقع شده باشد.
طبقه سوم
طلب پزشک و داروفروش و مطالباتی که به مصرف مداوای متوفی و خانواده‌اش در ظرف سال قبل از فوت رسیده است.
طبقه چهارم
نفقه زن مطابق ماده ۱۲۰۶ قانون مدنی.
مهریه زن تا میزان ده هزار ریال.
طبقه پنجم
سایر بستانکاران